Een deconstructie van Spinoza

Victor Kal heeft de reputatie van Neerlands belangrijkste en meest vermaarde filosoof op zijn kop gezet in De list van Spinoza; de grote gelijkschakeling (2020). Is Spinoza wel de vooruitstrevende verlichte, liberale denker ten faveure van vrijheid en democratie, waarvoor hij veelal gehouden is, of is hij een conservatieve, autocratische machtsdenker die uit is op een 'staatsideologie' om het (gewone) volk daarin via een list eerst 'in te voegen' en vervolgens ook  door ongelimiteerde machtsuitoefening 'op te sluiten'?  Is Spinoza, zoals de omslag van het boek uitbeeldt, een man met twee gezichten? Bij Victor Kal slaat het positieve imago van Spinoza radicaal om naar negatief, zeker als de auteur het filosofische construct in Spinoza's Theologisch-politiek tractaat uit 1670 minutieus aan de hand van vele citaten analyseert. De uitkomst is even ontnuchterend als actueel. De zorg van Spinoza gaat twee jaar voor het vaderlandse Rampjaar 1672 vooral uit naar vaderlandsliefde, eenheid van de samenleving en een sterk gezag om opstandigheid van het volk te beheersen. Daartoe zet Spinoza 'een list' in: hij ontwerpt een 'geamputeerde religie om de harten van de mensen' zo te bespelen, dat gehoorzaamheid aan een 'absoluut gezag' is veilig gesteld. 

Het boek las ik met rode oortjes vooral als Kal niet schroomt op de actualiteit van Spinoza's denken te wijzen. In twee opzichten noemt hij Spinoza een 'anachronisme': als machiavellist kwam hij 'te laat; als fascist kwam hij 'te vroeg'. Mij kwam, al lezend een andere vergelijking naar voren. In de vijftiger jaren ontwierp Theun de Vries op verzoek van Joris Ivens een filmscript over het leven van Spinoza, getiteld De Gezegende, het leven van Spinoza in honderdzeven scenes. De film kwam er overigens niet; het script met tekeningen wel. Herinner ik mij het goed dan zet De Vries 'de gezegende' neer als een communist, overeenkomstig naar de politieke overtuiging van de schrijver en van de filmer. Kennelijk is Spinoza 'maakbaar'. Later schreef De Vries nog een heuse biografie over Spinoza, Beeldenstormer en wereldbouwer. Het verscheen in 1972, dat zal geen toeval zijn 300 jaar na ons Rampjaar! Die context heb ik toch wat gemist in Krals gedegen en boeiende studie: in hoeverre is de redactie van Spinoza's theologisch - politieke traktaat beïnvloed door wat zich in Holland afspeelde. Ter herinnering aan wat zich afspeelde sluit ik af met een citaat uit de biografie over  Spinoza uit de biografie van Theun de Vries:

„In alle om hem (Spinoza) gistende, disputerende, wet ontduikende sekten, die overigens interessante en soms moedige zonderlingen voortbrachten, kan hem maar één gemeenschappelijk element geboeid hebben: de oppositie tegen alle pogingen van calvinistische zijde om het gereformeerde geloof tot de kerk en staat scholastiek beheersende, enige godsdienst te maken .(...) Dat het om machtsposities ging, is Spinoza in elk geval in de jaren zestig duidelijk geworden, zodat hij tot de overtuiging kwam — ook al zou hij dat nooit laten blijken — dat hier een binnenlandse klassenstrijd woedde tussen het bezittende, regerende, 'rekkelijke' patriciaat en de precieze, onverzoenlijke predikanten-en-volkspartij, waarop de Oranjes steunden."